Чурапчы улууһун аатырбыт олоҥхоһута И.Г.Тимофеев-Теплоухов төрөөбүтэ 150 сылыгар анаммыт өрөспүүбүлүкэтээҕи ыччат ортотугар олоҥхону толорууга бэстибээл 15-һис төгүлүн ыытылынна. Бу бэстибээли тэрийэн ыыттылар “Олоҥхо тыйаатыра”АТ, научнай-методическай уонна  тас сибээскэ үлэҕэ Олоҥхо Киинэ, “Чурапчы улууһа (оройуона)” МТ дьаһалтата, “Хайахсыт нэһилиэгэ” МТ дьаһалтата, улуустааҕы культура салалтата.

Хайахсыт сиригэр  19-20-һис үйэлэргэ 27 олоҥхоһут уонна олоҥхону толорооччу олорон ааспыттара диэн Чурапчы олоҥхоһуттарын антологиятын кинигэтигэр сурукка киирэн үйэтитиллэн тураллар. Олортон Александров (Тимофеев) “Элик Боотур, Ньыгыл Боотур икки” олоҥхотун фольклорист, этнограф Виктор Николаевич Васильев  “Образцы народной литературы якутов” сурунаалга 1916 с. сурукка түһэрэн үйэтиппит эбит. И.Г.Тимофеев-Теплоухов сурукка 5 олоҥхото киирбит:

1.“Куруубай Хааннаах Кулун Куллустуур” 1906 с. этнограф Васильев В.Н. Амма Солобуодатыгар 20 күн устата  сурукка түһэрэн үйэтиппит. (25 б.л.)

2.Иккис олоҥхото ”Сылгы уола Дыырай бухатыыр” (20 б.л.)

3.”Көс туоралаах күннүк усталаах күөнэ маҥан аттаах Күн Эрили бухатыыр” (18 б.л.)

4.“Эриэн тойон аҕалаах,Эбириэн хотун ийэлээх иккилээх эмньик улаан аттаах Эриэдэл Бэргэн бухатыыр”

5.“Иэйиэхсит сиэнэ эриэн таба аттаах Эрэбил Бэргэн” (20 б.л.)

Д.П.Лазарев сурукка түһэрэн 1945 с. архыыпка туттарбыта.

“Кулун Куллустуур” Э.К.Пекарскай 1916 с. “Образцы народной литературы якутов” 3-с томугар туспа кинигэнэн О.Н.Бетлингк алпаабытынан проза форматынан бэчээттэппитэ. Биллэр учуонай Андрей Александрович Попов бу олоҥхону нууччалыы тылбаастаабыта. 1958 с. фольклорист Петр Никифорович Попов “Кулун Куллустууру ” сахалыы хоһоон форматынан кинигэ оҥорон таһаарбыта. 1985 с. “Эпосы народов СССР” сериянан нууччалыы-сахалыы тылынан тахсыбыта. 2014 с. М.К.Аммосов аатынан ХИФУ олоҥхону чинчийэр института “Олонхо на языках народов мира” сериянан “Кулун Куллустуур” олоҥхо нууччалыы тылбааһын ааҕааччы киэҥ эйгэтигэр анаан таһаарбыта. 2013 с. Олоҥхо тыйаатыра олоҥхону профессиональнай  сценаҕа туруорбута. Чурапчыга ыытыллыбыт Олоҥхо ыһыаҕын көрсө “Эрэбил Бэргэн” олоҥхото кинигэ буолан күн сирин көрбүтэ. Быйыл  төрөөбүтэ 150 сылынан олоҥхоһукка анаммыт өрөспүүбүлүкэтээҕи ыһыах Хайахсыт сиригэр тэрээһиннээхтик ааспыта. Өрөспүүбүлүкэтээҕи Олоҥхо Ассоциациятын Президенэ Шишигина Ф.В.,П.А.Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата, Олоҥхо Ассоциациятын вице-врезиденэ Е.Н.Протодьяконова, өрөспүүбүлүкэтээҕи олоҥхо  Киинин сүрүннүүр специалиһа, СӨ-тин үөрэҕириитин туйгуна У.М.Флегонтова, М.К.Аммосов аатынан ХИФУ ХИНТ уо КИ фольклор уонна культура кафедратын сэбиэдиссэйэ, ф.н. доктора,  профессор Илларионов В.В. кэлэн ыалдьыттаан барбыттара. Таатта-Чурапчы олоҥхоһуттарын күөн күрэстэрэ, “Күлүмэх күүстээх Күөнчэ Бөҕө”, ”Алаас кыыһа” элбэх көрөөччүнү хаппыта.  Оһуохайга саха төрүт атах-илии  оонньууларыгар сүүрүүгэ, хапсаҕайга, хаамыскаҕа,  хабылыкка күрэхтэһиилэр хатыһыылаахтык барбыттара. Хайахсыттан төрүттээхтэр, олоҥхоһут хаан аймахтара  анал бириистэри олохтоон кыайыылаахтары сыаналаах бириистэринэн наҕараадалаабыттара. Олоҥхоһут С.В.Лазарева улуус дьаһалтатын бирииһин убаһанан бириэмийэлэммитэ.

Сэтинньи 8-10 күнүгэр Хайахсыт сиригэр “Муҥха олоҥхото” иккис төгүлүн ыытылынна. Бастакы күн олоҥхоһуттары истии саҕаланна. Киэһэтин “Муҥха олоҥхотун” үөрүүлээхтик аһыы, олоҥхоһут Иннокентий Гурьевич пааматынньыгар тыыннаах сибэкки дьөрбөтүн ууруу, кини  туһунан сэһэн-сэппэн киэһэтэ буолла. Бу дьоро киэһэҕэ РФ суруйааччыларын уонна суруналыыстарын союһун чилиэнэ, СӨ-тин физическай култуураҕа уонна спортка үтүөлэрин иһин бэлиэ хаһаайына, РФ уопсай үөрэхтээһинин бочуоттаах үлэһитэ, СӨ норуотун үөрэҕириитин туйгуна А.М.Дорофеев-Улдьаа Харалы, ытык олоҥхоһут 91 сааһыгар сылдьар Н.П.Тарасов, РСФСР үөрэҕириитин туйгуна М.Н.Петрова иһирэх ахтыы оҥордулар. Нэһилиэк дьаһалтатын МТ баһылыга СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Тарасов Т.Л.-Тускул  ахтыыта, эҕэрдэтэ, Олоҥхо Киинин сүрүннүүр специалиһа СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ З.Г.Сысолятина эҕэрдэтэ уонна кэлбит ыччат күүһүнэн ырыа дьоро түһүлгэтэ бэрт иһирэхтик ааста. Онтон олоҥхону толоруу күөн күрэһэ салгыы ыытылынна.

Виталий Никифоров “Куруубай Хааннаах Кулун Куллустууру” бастакы чааһын олоччу кэриэтэ  икки чаас кэриҥэ толорон “Бастыҥ олоҥхоһут” үрдүк аатын ылла. Мэҥэ Хаҥалас улууһун “Олоҥхо дьиэтин” эдэр үлэһиттэрэ бөлөҕүнэн толорууга кыайыылаах тахсан “Бастыҥ бөлөх” уонна “Көрөөччү биһирэбилэ” үрдүк ааты ыллылар. Маны таһынан Олоҥхо дьиэтин үлэһиттэрэ специалист Аксинья Степанова “Дьоһун тойуктаах толорооччу”, уус-уран салайааччы Айта Васильева “Хомоҕой тыллаах хоһуйааччы”, режиссер Ариан Пермяков “Удьуор ууһун салҕааччы” анал ааты ыллылар. Петр Филиппов, Ньурба ыччата “Уһун тыыннаах этээччи”, Волдемар Львов — Үөһээ Бүлүү “Ыллам ырыалаах”, Сайаана Попова Чурапчы -“Удьуор утумун тутааччы”, Софья Федотова — Ньурба “Түөлбэ үгэһин  утумнааччы”, Владимир Барамыгин — Нам “Кэскиллээх толорооччу”, «Айылгы” Чурапчытааҕы НАДь бөлөҕүттэн — Гаврил Лебедев -“Көрөөччүлэр биһирэбиллэрэ”, Ньургун Захаров “Түөлбэ үгэһин утумнааччы”, Диана Портнягина — “Кэскиллээх толорооччу” анал ааттары ыллылар.

Иккис күн саха ытык алааһа “Кэтит күөлгэ” муҥхалааһын алгыһын СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ В.П.Герасимов түһэрдэ. Чаҕылхай күннээх кыһыҥҥы айылҕаны Сылаҥнааҕы НАДьиэтин сахалыы оноолоох сонноох уран уус маастардара,Чурапчы сэлиэнньэтиттэн “Далбар хотуттарын” сахалыы оһуор-мандар сонноро тунал маҕан хаардаах алаас киэлитин өссө тупсаран, киэргэтэн түһүлгэни улуутутан көрдөрдүлэр. Нэһилиэк дьоно улахан олгуйдарга күөс буһаран бидилитэн. алаас иһин сибиэһэй миин сытынан толорбуттар. Шефтэрбит Нерюнгри куорат баһылыга Виктор Николаевич Станиловскай салалталаах делегация, улуус МТ дьаһалтатын баһылыгы солбуйааччы А.А.Ноговицын, аппараат эппиэттээх үлэһиттэрэ, Хайахсыт нэһилиэгин шефтээх тэрилтэлэрэ, ыраахтан-чугастан киһи киһитин билбэт элбэх дьоно-сэргэтэ тоҕуоруһа түмүстэ. Эбэ соҕуруулуу арҕаа баһыгар 4 муҥханан түһэн, кэлбит дьон бары тиксэн үөрүү- көтүү үктэллээх тарҕастылар. Ытык эбэ киэҥ дуолугар сэтинньи 10 күнүгэр муҥхалааһынн салҕанан, элбэх киһи тоҕуоруһа мустан икки күн устата 600-чэкэ куул көмүс хатырыктааҕы бар дьонугар бэлэхтээтэ..

“Муҥха олоҥхото” тэрээһиннээхтик ааспытынан бары тэрийээччилэргэ, кыттааччыларга уонна  Муҥха олоҥхотун күөн күрэҕэр кэлбит кыттааччылары  нэһилиэк иһигэр транспорынан хааччыйыыга үтүө суобастаахтык үлэлээбит Дорофеев А.П. барҕа махталбытын тиэрдэбит!

Улуу олоҥхоһут үбүлүөйдээх сылын түмүктүүр дьаһалларыгар “Кут-сүр” фольклорга оскуола оҕолорун улуустааҕы фестивала сэтинньи 20 күнүгэр А.П.Илларионов аатынан Хайахсыт орто оскуолатыгар  уонна ахсынньы 4 күнүгэр Олоҥхо дьиэтигэр “Олоҥхоҕо саха олоҕун төрүт үгэһэ уонна билиҥҥи кэм” өрөспүүбүлүкэтээҕи научнай-практическай кэмпириэнсийэ ыытыллыаҕа. Кэмпириэнсийэ хайысхалара:

1. Олоҥхоһут И.Г.Тимофеев-Теплоухов олоҕо уонна айар үлэтэ.

2. Олоҥхоҕо ыал буолуу сиэрэ-туома дьахтар уобараһын нөҥүө бэриллиитэ. (Күн Толомон Ньургустай Куо-бухатыыр дьахтар уобараһа)

3. Олоҥхоҕо уол оҕо дьиҥ эр киһи буола улаатыытын көстүүтэ.

4.”Куруубай Хааннаах Кулун Куллустуур” олоҥхо билиҥҥи олоҕу кытта сибээһэ. Кэмпириэнсийэ туһунан иһитиннэрии  электроннай носителлэринэн тарҕанан олорор.

Улуус дьоно-сэргэтэ, оскуола үөрэнээччилэрэ түмүктүүр дьаһалларга көхтөөхтүк кыттаргытыгар ыҥырабыт!

Ааптар: М.Герасимова

Семен Жендринскэй хаартыскаҕа түһэриилэрэ.